ಛಂದ’ ಅಂದರೆ ಏನು – ಅನುಷ್ಟುಪ್ ಛಂದದ ಸ್ವರೂಪ ಮತ್ತು ಹುಟ್ಟು
ರಾಮರಕ್ಷಾ ಈ ಸ್ತೋತ್ರಮಂತ್ರದ ಮೇಲಿನ ಪ್ರವಚನದಲ್ಲಿ ಸದ್ಗುರು ಅನಿರುದ್ಧರು ‘ಅನುಷ್ಟುಪ್ ಛಂದಃ’ ಈ ಸಾಲಿನಿಂದ ‘ಛಂದ’ ಅಂದರೆ ಏನು ಎಂದು ಮೊದಲು ಹೇಳಿದ್ದಾರೆ. ಬಾಪೂ ಅವರು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ. "ಛಂದ" ಅಂದರೆ ಕವಿತೆ ಅಥವಾ ಸ್ತೋತ್ರ ಮಾಡುವಾಗ ಬಳಸುವ ಒಂದು ವಿಶೇಷ ರಚನಾ ವಿಧಾನ. ರಾಮರಕ್ಷಾ "ಅನುಷ್ಟುಪ್" ಛಂದದಲ್ಲಿ ರಚಿತವಾಗಿದೆ. ಈ ಛಂದ ಪ್ರತಿ ಚರಣದಲ್ಲಿ ೮ ಅಕ್ಷರಗಳಿರುವ ೪ ಚರಣಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದೆ — ಅಂದರೆ ಒಟ್ಟು ೩೨ ಅಕ್ಷರಗಳದ್ದು.
ಈ ಛಂದದ ಹುಟ್ಟು ವಾಲ್ಮೀಕಿ ಮಹರ್ಷಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಕ್ರೌಂಚ ಪಕ್ಷಿಗಳ ಜೋಡಿಯ ಕಥೆಯಿಂದ ಆಗಿದೆ. ಒಂದು ಕ್ರೌಂಚ ಪಕ್ಷಿ ಮತ್ತು ಅದರ ಪತ್ನಿಯ ವಿರಹವನ್ನು ನೋಡಿ ಅವರ ಹೃದಯದಿಂದ ತಾನಾಗಿಯೇ ಹೊರಬಂದ ಶಬ್ದಗಳೇ ಅನುಷ್ಟುಪ್ ಛಂದದಲ್ಲಿದ್ದವು ಮತ್ತು ಮುಂದೆ ಅವರು ರಾಮಾಯಣವನ್ನು ಇದೇ ಛಂದದಲ್ಲಿ ಬರೆದರು. ಆದ್ದರಿಂದ ಈ ಛಂದವನ್ನು ಶ್ರೇಷ್ಠವೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ.
ಈ ಛಂದವನ್ನು 'ಗಾಯತ್ರೀಪುತ್ರ' ಮತ್ತು 'ಛಂದಯೋನಿ' ಎಂದೂ ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಸದ್ಗುರು ಅನಿರುದ್ಧರು ಮುಂದೆ ಹೇಳುತ್ತಾರೆ, ರಾಮರಕ್ಷೆಯ ಈ ಛಂದ ರೂಪ ಮತ್ತು ರಚನಾ ಕಥೆಯನ್ನು ಅರ್ಥಮಾಡಿಕೊಂಡರೆ ನಾವು ಹೇಳುವ ಶಬ್ದಗಳ ಹಿಂದಿನ ನಿಜವಾದ ಸೌಂದರ್ಯ, ಅರ್ಥ ಮತ್ತು ಶಕ್ತಿಯನ್ನು ಹೆಚ್ಚು ಉತ್ತಮವಾಗಿ ಅನುಭವಿಸಬಹುದು.
ಉಪದೇಶ ಅಥವಾ ಗ್ರಂಥದಲ್ಲಿನ ಯಾವುದೇ ಮಾರ್ಗದರ್ಶನವನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸುವಾಗ ಮುಖ್ಯವಾದ ವಿಷಯಗಳು
ಬಾಪೂ ಅವರು ಮುಂದೆ ಹೇಳುತ್ತಾರೆ, ಯಾವುದೇ ಉಪದೇಶ ಅಥವಾ ಗ್ರಂಥದಲ್ಲಿನ ಯಾವುದೇ ಮಾರ್ಗದರ್ಶನವನ್ನು ಸ್ವೀಕರಿಸುವಾಗ ನಾವು ಈ ಕೆಳಗಿನ ವಿಷಯಗಳನ್ನು ನೋಡಬೇಕು:
ಈ ಉಪದೇಶವನ್ನು ನೀಡಿದ ವ್ಯಕ್ತಿ ಅಥವಾ ಗ್ರಂಥದ ಮೇಲೆ ನಮಗೆ ನಂಬಿಕೆ ಇದೆಯೇ?
ಈ ಉಪದೇಶವು ನಮ್ಮ ಜೀವನದ ಮೇಲೆ ಬೀರುವ ಪರಿಣಾಮ.
ಮೇಲಿನ ವಿಷಯಗಳು ಒಂದು ಮೂಲಭೂತ ಅಂಶದ ಮೇಲೆ ಅವಲಂಬಿತವಾಗಿವೆ, ಅದು ಆ ವ್ಯಕ್ತಿಯ ಅಥವಾ ಗ್ರಂಥಕರ್ತನ ನಮ್ಮ ಮೇಲೆ ಇರುವ ಪ್ರೀತಿ.
ಪ್ರೀತಿಯಿಲ್ಲದೆ ನೀಡಿದ ಸಲಹೆ ಪರಿಣಾಮಕಾರಿಯಾಗಿರುವುದಿಲ್ಲ. ಯಾವಾಗ ಉಪದೇಶ ಪ್ರೀತಿಯಿಂದ ಬರುತ್ತದೆಯೋ, ಆಗ ಅದು ಹೃದಯವನ್ನು ತಲುಪುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಜೀವನವನ್ನು ಬದಲಾಯಿಸುತ್ತದೆ.
ಅನುಷ್ಟುಪ್ ಛಂದ - ಪ್ರೀತಿಯಿಂದ ಹುಟ್ಟಿದ ಛಂದ
ರಾಮರಕ್ಷಾ ಸ್ತೋತ್ರದಲ್ಲಿರುವ "ಅನುಷ್ಟುಪ್ ಛಂದ" ಈ ಪ್ರೀತಿಯ ಸಂಕೇತವಾಗಿದೆ. ವಾಲ್ಮೀಕಿ ಮಹರ್ಷಿ ಕ್ರೌಂಚ ಪಕ್ಷಿಗಳೊಂದಿಗೆ ಯಾವುದೇ ಸಂಬಂಧ ಇಲ್ಲದೆ, ಕ್ರೌಂಚ ದಂಪತಿಗಳ ವಿರಹದಿಂದ ದುಃಖಿತರಾಗಿ ಯಾವ ಶಬ್ದಗಳಲ್ಲಿ ತಮ್ಮನ್ನು ವ್ಯಕ್ತಪಡಿಸಿಕೊಂಡರೋ, ಅದರಿಂದಲೇ ಈ ಛಂದ ಹುಟ್ಟಿಕೊಂಡಿತು. ಮತ್ತು ಈ ಛಂದದಿಂದ ಆ ಸತ್ತ ಕ್ರೌಂಚ ಪಕ್ಷಿಗೂ ಮತ್ತೆ ಜೀವ ಸಿಕ್ಕಿತು. ಹಾಗಾದರೆ ಅನುಷ್ಟುಪ್ ಛಂದದಲ್ಲಿರುವ ರಾಮರಕ್ಷಾ ಪಠಣದಿಂದ ನಮ್ಮ ದುಷ್ಪ್ರಾರಬ್ಧಮಯ ಜೀವನವನ್ನು ನಾವು ಬದಲಾಯಿಸಲು ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲವೇ?
ಈ ಅನುಷ್ಟುಪ್ ಛಂದ ರಾಮರಕ್ಷೆಯ ಪ್ರತಿ ಸಾಲಿನಲ್ಲಿ ಇದೆ; ಮತ್ತು ಅದಕ್ಕಾಗಿಯೇ ಈ ಛಂದ ನಮ್ಮ ಸತ್ತುಹೋದ ಭಾವನೆಗಳು, ಪ್ರೀತಿ ಮತ್ತು ಶ್ರದ್ಧೆಯನ್ನು ಮತ್ತೆ ಜೀವಂತಗೊಳಿಸುವ ಶಕ್ತಿ ಕೊಡುತ್ತದೆ. ಆದರೆ ಅದಕ್ಕಾಗಿ ನಮ್ಮ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ರಾಮನ ಮೇಲೆ ಪ್ರೀತಿ ಇರುವುದು ಅಗತ್ಯ.
ಭಕ್ತ ಮತ್ತು ಭಗವಂತನ ನಡುವಿನ ದ್ವೈತವನ್ನು ದೂರ ಮಾಡುವ ಸಂತ ಚೋಖಾಮೇಳ ಮತ್ತು ಸಂತ ಬಂಕಾ ಮಹಾರರ ಕಥೆ
ಇದರ ನಂತರ ಸದ್ಗುರು ಅನಿರುದ್ಧರು ವಾರಕರಿ ಸಂಪ್ರದಾಯದ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಸಂತ ಚೋಖಾಮೇಳ ಮತ್ತು ಸಂತ ಬಂಕಾ ಮಹಾರರ ಕಥೆಯನ್ನು ಹೇಳಿದರು. ಸಂತ ಚೋಖಾಮೇಳ ಮತ್ತು ಸಂತ ಬಂಕಾ ಮಹಾರ ಇಬ್ಬರೂ ಒಬ್ಬರನ್ನೊಬ್ಬರು ತಮ್ಮ ಗುರು ಎಂದು ಪರಿಗಣಿಸುತ್ತಾರೆ ಮತ್ತು ಈ ಪ್ರೀತಿಯಲ್ಲಿ, ಅಹಂಕಾರವಿಲ್ಲದ ಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿ ಅವರು ಕಳೆದುಹೋಗುತ್ತಾರೆ. ಮುಕ್ತಾಬಾಯಿ ಅವರಿಗೆ "ಗುರುವಾಗುವುದಕ್ಕಿಂತ ಶಿಷ್ಯನಾಗಿರುವುದರಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚು ಆನಂದವಿದೆ" ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ. ಕೊನೆಗೆ ರುಕ್ಮಿಣಿ ಮಧ್ಯಪ್ರವೇಶಿಸಿ ಇಬ್ಬರನ್ನೂ ಅದ್ವೈತ ಸ್ಥಿತಿಗೆ ಕರೆದೊಯ್ಯುತ್ತಾಳೆ - ಇಬ್ಬರೂ ಒಬ್ಬರನ್ನೊಬ್ಬರು ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಒಂದಾಗುತ್ತಾರೆ. ಈ ಅದ್ವೈತ ಪಾಂಡುರಂಗನ ಕೃಪೆಯಿಂದ ಮತ್ತು ಅನುಷ್ಟುಪ್ ಛಂದದ ಮೂಲಕ ನಡೆಯುತ್ತದೆ. ಈ ಕಥೆಯ ಮೂಲಕ ಸದ್ಗುರು ಅನಿರುದ್ಧರು ಈ ಛಂದ ಕೇವಲ ರಚನೆಯಲ್ಲ, ಬದಲಾಗಿ ಭಕ್ತಿಯನ್ನು ದೃಢಗೊಳಿಸಿ ಭಕ್ತ ಮತ್ತು ಭಗವಂತನ ನಡುವಿನ ದ್ವೈತವನ್ನು ದೂರ ಮಾಡುವ ಪ್ರೀತಿಯ ಸೇತುವೆ ಎಂದು ಮನವರಿಕೆ ಮಾಡಿಕೊಡುತ್ತಾರೆ.
ಅನುಷ್ಟುಪ್ ಛಂದ ಮತ್ತು ಭಗವಂತನ ಜವಾಬ್ದಾರಿ
ಅನುಷ್ಟುಪ್ ಛಂದದ ಮಹತ್ವವನ್ನು ಹೇಳುವಾಗ ಸದ್ಗುರು ಅನಿರುದ್ಧರು ಸ್ಪಷ್ಟಪಡಿಸಿದರು, ಯಾವ ಭಕ್ತನು ಈ ಛಂದವನ್ನು ಮನಃಪೂರ್ವಕವಾಗಿ ಹೇಳುತ್ತಾನೋ, ಆಗ ಆ ಭಗವಂತನೊಂದಿಗೆ ಒಂದಾಗುವ ಜವಾಬ್ದಾರಿ ಆ ಭಕ್ತನ ಮೇಲೆ ಇರುವುದಿಲ್ಲ, ಬದಲಾಗಿ ಭಕ್ತನನ್ನು ತನ್ನೊಂದಿಗೆ ಒಂದಾಗಿಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಜವಾಬ್ದಾರಿಯನ್ನು ಸ್ವತಃ ಪರಮೇಶ್ವರನೇ ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತಾನೆ. ಅದಕ್ಕಾಗಿಯೇ ಅನುಷ್ಟುಪ್ ಛಂದದಲ್ಲಿರುವ ಈ ರಾಮರಕ್ಷಾ ಸ್ತೋತ್ರ ಅತ್ಯಂತ ಪರಿಣಾಮಕಾರಿ.
ಸುಂದರಕಾಂಡ - ಹನುಮಂತನ ಭಕ್ತಿಯ ಶಿಖರ ರಾಮಾಯಣದಲ್ಲಿ
‘ಸುಂದರಕಾಂಡ’ವನ್ನು ರಾಮಾಯಣದ ಅತ್ಯಂತ ಸುಂದರ ಕಾಂಡ ಎಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಈ ಭಾಗದಲ್ಲಿ ಹನುಮಂತನ ಅದ್ವಿತೀಯ ಭಕ್ತಿ ಮತ್ತು ಸೇವಾ ಭಾವದ ವರ್ಣನೆ ಇದೆ. ಸೀತೆಯ ಶೋಕವನ್ನು ದೂರ ಮಾಡಿದ ಅವನು "ಸೀತಾಶೋಕವಿನಾಶಕ"ನಾಗುತ್ತಾನೆ. ಸೀತೆ ರಾಮನಿಗೆ ಮಾಡಿದ ಪ್ರಾರ್ಥನೆ ಅಂದರೆ, "ದೀನದಯಾಳ ಬಿರುದು ಸಂಭಾರಿ, ಹರಹು ನಾಥ ಮಮ ಸಂಕಟಭಾರಿ" ಇದು ಒಂದು ಅತ್ಯುತ್ತಮ ಪ್ರಾರ್ಥನೆ ಏಕೆಂದರೆ ಇದು ಭಕ್ತಿಯ ರೂಪದಲ್ಲಿರುವ ಸೀತೆ ರಾಮನಿಗೆ ತನ್ನ ನಾಥನೆಂದು, ದೇವನೆಂದು ಮಾಡಿದ ಪ್ರಾರ್ಥನೆ ಮತ್ತು ಆ ಪ್ರಾರ್ಥನೆಯನ್ನು ರಾಮನಿಗೆ ತಲುಪಿಸುವವನು ಸಾಕ್ಷಾತ್ ರಾಮದೂತ ಹನುಮಂತ.
ಹನುಮಂತನ ತ್ಯಾಗ, ಶುದ್ಧ ಭಕ್ತಿ, ನಮ್ರತೆ ಮತ್ತು ಅವನ ರಾಮ ಮತ್ತು ಸೀತಾಮಾಯಿಯ ಮೇಲಿನ ಪ್ರೀತಿಯಿಂದ ಅವನು ಅತ್ಯುತ್ತಮ ಭಕ್ತನಾಗುತ್ತಾನೆ. ಅವನು ಕೇವಲ ಬಾಯಿಂದ ರಾಮನಾಮ ಹೇಳುವುದಿಲ್ಲ, ಅವನ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಜೀವಕೋಶದಲ್ಲಿಯೂ ರಾಮ ತುಂಬಿದ್ದಾನೆ. ಆದ್ದರಿಂದಲೇ ಅವನನ್ನು 'ಸೀತಾಶೋಕವಿನಾಶಕ' ಮತ್ತು ಆದರ್ಶ ಭಕ್ತ ಎಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ.
ಯಯಾತಿ ಮತ್ತು ರಾಮನ ವಿಲಕ್ಷಣ ಕಥೆ
ಪ್ರವಚನದ ಕೊನೆಯಲ್ಲಿ ಬಾಪೂ ಅವರು ಹೇಳಿದ ರಾಮಭಕ್ತ ಯಯಾತಿಯ ಕಥೆ ರಾಮನ ಮೇಲಿನ ಅವನ ಭಕ್ತಿಯ ಸೌಂದರ್ಯವನ್ನು ತೋರಿಸುತ್ತದೆ. ಯಯಾತಿ ಎಂಬ ಒಬ್ಬ ರಾಜ, ರಾಮನ ಆಪ್ತ ಸ್ನೇಹಿತ ಮತ್ತು ಭಕ್ತನಾಗಿರುತ್ತಾನೆ, ದುರ್ವಾಸ ಮಹರ್ಷಿ ಕೋಪಗೊಂಡು ರಾಮನಿಂದ ಯಯಾತಿಯ ವಧೆಯ ವಚನ ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತಾರೆ. ಸೀತೆ ಯಯಾತಿಯ ಪತ್ನಿಗೆ ಸಂದೇಶ ಕಳುಹಿಸಿ ಎಚ್ಚರಿಕೆ ನೀಡುತ್ತಾಳೆ, ಆದರೆ ತನ್ನ ಅವತಾರ ಧರ್ಮದ ಮಿತಿಯನ್ನು ದಾಟುವುದಿಲ್ಲ. ಅದೇ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಅಂಜನೀಮಾತೆ ತನ್ನ ಮಗನಿಗೆ - ಅಂದರೆ ಹನುಮಂತನಿಗೆ ಯಯಾತಿಯನ್ನು ರಕ್ಷಿಸುವ ವಚನ ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತಾಳೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ರಾಮ ಮತ್ತು ಹನುಮಾನ್ ನಡುವೆ ಯುದ್ಧ ಮಾಡುವ ಸಮಯ ಬರುತ್ತದೆ. ರಾಮನ ಬಾಣ ಹನುಮಂತನ ಎದೆಯ ಮೂಲಕ ಆಚೆ ಹೋಗುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಅದೇ ಕ್ಷಣದಲ್ಲಿ ರಾಮ ಸತ್ತು ಹೋಗುತ್ತಾನೆ. ಏಕೆಂದರೆ ಹನುಮಂತನ ಹೃದಯದಲ್ಲಿ ರಾಮನೇ ಇದ್ದಾನೆ. ಕೊನೆಗೆ ಸೀತೆಯ ಹೇಳಿಕೆಯ ಮೇರೆಗೆ ರಾಮ ಮತ್ತೆ ಜೀವಂತವಾಗುತ್ತಾನೆ. ಈ ಕಥೆ ತೋರಿಸುತ್ತದೆ, ಹೇಗೆ ಹನುಮಂತನ ಹೃದಯದಲ್ಲಿ ರಾಮ, ಲಕ್ಷ್ಮಣ, ಸೀತೆ ಇದ್ದಾರೋ, ಅದೇ ರೀತಿ ಆ ರಾಮನ ಹೃದಯದಲ್ಲಿಯೂ ಈ ಹನುಮಂತ ಇದ್ದಾನೆ. ಇದು ಹನುಮಂತನ ಭಕ್ತಿಯ ಸೌಂದರ್ಯ, ಆದ್ದರಿಂದ ಈ ಸುಂದರಕಾಂಡ ತುಂಬಾ ಸುಂದರವಾಗಿದೆ.
ಸುಂದರಕಾಂಡ - ಸ್ವಯಂಭೂ ಅನುಷ್ಟುಪ್ ಛಂದ ಮತ್ತು ಪರಾವಾಣಿಯ ಧ್ವನಿ
ಸುಂದರಕಾಂಡವು ಸ್ವಯಂಭೂ ಅನುಷ್ಟುಪ್ ಛಂದದಲ್ಲಿ ರಚಿತವಾಗಿದೆ. ಸದ್ಗುರು ಅನಿರುದ್ಧರು 'ಅನುಷ್ಟುಪ್' ಶಬ್ದದ ಒಂದು ಮಹತ್ವದ ಅರ್ಥ ಹೇಳಿದ್ದಾರೆ, ಅನುಷ್ಟುಪ್ ಅಂದರೆ ಯಾವ ಧ್ವನಿ ಯಾವುದರನ್ನೂ ಸ್ಫೋಟಿಸುವುದಿಲ್ಲ, ಏನನ್ನೂ ಒಡೆಯುವುದಿಲ್ಲ, ಯಾವುದನ್ನೂ ಒಡೆದು ಹೊರಗೆ ಬರುವುದಿಲ್ಲ. ಧ್ವನಿ ಹುಟ್ಟಿಸಲು ನಾವು ಸ್ಫೋಟ ಮಾಡಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ ಅಥವಾ ಒಂದು ಲೋಹದ ಮೇಲೆ ಇನ್ನೊಂದು ಲೋಹ ಅಥವಾ ಲೋಹದ ಮೇಲೆ ಮರದ ಪಟ್ಟಿಯನ್ನು ಹೊಡೆಯಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ. ಅನುಷ್ಟುಪ್ ಅಂತಹ ಒಂದು ಧ್ವನಿ, ಅದು ಯಾವುದೇ ಆಘಾತವಿಲ್ಲದೆ ಹುಟ್ಟುತ್ತದೆ, ಅಂದರೆ ಪರಾವಾಣಿಯ ಶಬ್ದ. ತುಳಸಿದಾಸರು ಸುಂದರಕಾಂಡವನ್ನು ಉಚ್ಚರಿಸಿಲ್ಲ, ಬದಲಾಗಿ ಅವರಿಗೆ ಹನುಮಂತನು ಅದನ್ನು ನೇರವಾಗಿ ನಡೆಯುವಂತೆ ತೋರಿಸಿದನು ಮತ್ತು ಅದನ್ನು ಸ್ವತಃ ಹನುಮಂತನೇ ಬರೆದನು. ತುಳಸಿದಾಸರ ಹನುಮಂತನ ಮೇಲಿನ ಪ್ರೀತಿ ಮತ್ತು ಅವರ ಮನಸ್ಸಿನ ಭಾವನೆಯನ್ನು ತಿಳಿದು ಹನುಮಂತನು ಮಾಡಿದ ರಚನೆ ಅಂದರೆ ಸುಂದರಕಾಂಡ, ಆದ್ದರಿಂದ ಈ ಸುಂದರಕಾಂಡ ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಅನುಷ್ಟುಪ್ ಆಗಿದೆ. ಈ ರಾಮರಕ್ಷಾ ಅನುಷ್ಟುಪ್, ಈ ಸಂಪೂರ್ಣ ರಾಮಾಯಣ ಅನುಷ್ಟುಪ್ ಆಗಿದೆ. ಏಕೆಂದರೆ ರಾಮನೇ ಅನುಷ್ಟುಪ್. ಗಾಯತ್ರಿಯ ಪುತ್ರನೇ ಅನುಷ್ಟುಪ್, ಆತನೇ ಶ್ರೀರಾಮ.